۱۷ سال تلاش کمال‌الدین غراب برای ترجمه مفهومی قرآن

ملیحه محمدی| در این روز‌های خاکستری زندگی و تاریک و روشن آن گاهی دلت می‌گیرد؛ خاطرت پریشان می‌شود و تمام وجودت پر می‌شود از حس نیاز، به‌دنبال حقیقتی زلال می‌گردی تا آرام شوی. 

چشمت که به قرآن کنار آینه می‌افتد به سراغش می‌روی، صفحه‌ای را باز می‌کنی تا انوار الهی دلت را به حقیقت خود روشن کند، چند خطی را آهسته زیر لب زمزمه می‌کنی و دلت آرام می‌گیرد و در آن هنگام خدا را در وجودت حس می‌کنی، خدایی که حضورش در تو فراسوی تمام تجلی‌های مادی است، خدایی که قسم یاد کرد به تو از رگ گردن هم نزدیک‌تر است، خدایی که گفت تنهایی‌ات را باور نکن که من در تو پنهانم.

آن‌گاه حجمی از تیرگی و تنهایی از تو دور می‌شود و در عریانی لحظه‌هایت تنها خداست که می‌ماند و آنجاست که تو به روشنی حقیقت را دریافته‌ای و خالصانه ندای یا ای‌ها الذین امنوا را لبیک می‌گویی...
به راستی چگونه شد که خدا عرش را به فرش آورد و جبرئیل، آن سفیر عشق را عاشقانه بر پیامبر نازل کرد تا آنان‌که می‌خواهند راه حق پیش گیرند، آیات خدا بدرقه راهشان باشد.

فهم قرآن و خواندن آن برحسب سواد و قدرت درک و از همه مهم‌تر میزان پاکی و خودسازی فرق می‌کند؛ بعضی‌ها به این بهانه که قرآن را نمی‌فهمند آن را ترک می‌کنند و از این اقیانوس معرفت بی‌نصیب می‌مانند.

بعضی از افرد به همان ترجمه کوتاه از قرآن بسنده می‌کنند و این در حالی است که بعضی آیات را درک نمی‌کنند و فهم آیات با ترجمه‌ای که در زیر آن نوشته شده برای آنها سنگین و نامفهوم است اگر همین آیات به زیبایی ترجمه شوند و معنای ساده و شیوایی را به خواننده القا کنند و بار سنگین مفاهیم از آن برداشته شود، خواندن آن هم شیرین‌تر و دلنشین‌تر می‌شود.

همه آثار قرآنی استاد کمال‌الدین غراب

استاد کمال‌الدین غراب ترجمه‌ای زیبا و دلنشین از این رحمت الهی را به ما ارائه می‌دهد. او که در محله آب‌وبرق ساکن است، ترجمه‌ای مفهومی و زیباشناسانه از قرآن کریم در دست نگارش دارد که بعداز گذشت ۱۷‌سال مراحل پایانی کار را می‌گذراند.

وی در حوزه‌های علوم اجتماعی، تاریخی، قرآن‌پژوهی و نمایشنامه‌نویسی آثاری منتشر کرده است. در حوزه تحقیقات اجتماعی می‌توان به کتاب‌های «بلوچستان یادگار مطرود قرون» و «از ساریگا تا سرخس» و «نهبندان، نگین کویر» که هنوز چاپ نشده است و «نگاهی به اوضاع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی کهکیلویه» اشاره کرد.

از تحقیقات تاریخی او کتاب «آموزه‌های فردی و اجتماعی از دوران نوجوانی و جوانی پیشوایان دین» است. همچنین او کتاب «مباهله پیامبر با مسیحیان نجران» اثر لویی ماسینیون را از عربی به فارسی برگردانده و شرحی بر مشکلات آن افزوده است.

وی تحقیقاتی پر‌دامنه در زمینه تاریخ اسلام و تمدن اسلامی دارد مانند بررسی گرایش‌های علمی در ایران از قرن اول تا هفتم هجری، فرهنگ دانشمندان ایران زمین از قرن اول تا هفتم هجری قمری و یاران جوان پیامبر به انجام رسانده است. آخرین کتاب او ترجمه نیایش‌های پیامبر (ص) با گزینش و ویرایش دکتر محمود مهدوی‌دامغانی است.

وی در حوزه قرآن‌پژوهی چندین مقاله در فصل‍نامه پژوهش‌های قرآنی منتشر کرده است. همچنین ترجمه ویژه‌ای از قرآن کریم را در دست دارد که هدف آن علاوه‌بر اظهار پیوستگی معنایی و مفهومی میان آیات و عبارات قرآنی، آشکار کردن جنبه ادبی و زیباشناسانه قرآن است و قرار است توسط انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد به چاپ برسد. به همین دلیل طی گفتگویی صمیمانه با این استاد فرهیخته و ارجمند درباره این رویداد بزرگ قرآنی از ایشان می‌پرسیم.

از تحلیل محتوا در جامعه‌شناسی تا تحلیل قرآن 

چه عاملی باعث شد تا ترجمه‌ای متفاوت از قرآن ارائه دهید و چه چیز شما را به این حرکت نوین سوق داد؟
قبل از ترجمه قرآن در پژوهشکده جهاددانشگاهی مشغول تحصیل بودم. روشی در جامعه‌شناسی وجود دارد به‌نام تحلیل محتوا. در این روش برای اینکه بفهمند هدف اصلی یک سخنران، یک کتاب یا هر نوشته‌ای چیست، تمام جملات و کلمات را جدا و در نهایت واژگان و جملات را در حوزه‌های مختلف مانند سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، مذهبی و...  دسته‌بندی می‌کنند تا به تحلیلی درست از سخنان و اندیشه‌های آنان دست یابند که می‌تواند مشخص کند مثلا اندیشه کتاب یا سخنرانی موردنظر برچه پایه‌ای بوده است.

در دوران نوجوانی، علاقه زیادی به خواندن قرآن و درک مفاهیم آن داشتم تاجایی‌که خود را ملزم کردم روزی یک صفحه قرآن بخوانم و از آیات آن بهره‌مند شوم، اما گاهی ترجمه آیات برایم سنگین و درک‌نشدنی بود تا اینکه بعد از شناخت روش تحلیل محتوا به این فکر افتادم تا قرآن را به همین صورت تحلیل کنم و ترجمه جملات را در کنار هم طبقه‌بندی می‌کردم تا متوجه شوم که در آن چه مفهومی نهفته است.

زمانی‌که تحلیل یک سوره از قرآن را به پایان رساندم، درنهایت با متنی بسیار زیبا و دلنشین به همراه پیوستگی معانی رو‌به‌رو شدم تاجایی‌که این متن به‌صورت مقاله‌ای زیبا در فصلنامه پژوهش‌های دفتر تبلیغات اسلامی به چاپ رسید.

تفاوت قرآن با دیگر کتاب‌ها به این دلیل است که حالات وحی به پیامبر متفاوت بوده و در موقعیت‌های مختلف بر جبرئیل نازل می‌شد و سخنان خدا را القا می‌کرد، اما پیوستگی آیات و در عین حال مستقل بودن آن شاید وجه‌تمایز آن باشد و اگر بخواهم این پیوستگی را تشبیه کنم شاید بتوان گفت به زبان غزل شبیه باشد چراکه از ابتدا تا پایان آیات، در عین پیوستگی معنایی، هربیت برای خود محتوایی مستقل دارد.

انگیزه شما از ترجمه قرآن به روش مفهومی و زیبا‌شناسانه چه بود؟
اصولا مهم‌ترین مسئله برای یک مترجم انگیزه است؛ زیرا ما مسلمانان دوست داریم با محتوای کتاب دینی آشنایی مستقیم و بی‌واسطه‌ای پیدا کنیم و هرچه بتوانیم خالص‌تر وحی نازل‌شده را دریافت کنیم، اعتقاد بیشتری خواهیم داشت و تاثیر‌گذاری آن نیز بیشتر خواهد شد.

توصیه می‌کنم اگر کسی می‌خواهد با محتوای وحی قرآن ارتباط پیدا کند، آموزش زبان عربی را فراموش نکند. ارزشش را دارد که فردی برای دستیابی به کتاب مقدس، رنج آموختن زبان عربی را بر خود هموار کند چراکه تاثیری که بر انسان می‌گذارد، بر هیچ‌کس پوشیده نیست و همین امر سبب شد که من برای ورود به مفاهیم بلند قرآنی، زبان عربی را نیز بیاموزم.

ترجمه‌هایی که از قرآن ارائه می‌شود، هرکدام به دلایل خاصی خواننده را به خواندن ترغیب نمی‌کند و درعین‌حال هیچ‌کدام خالی از نقص نیست؛ شاید بتوان گفت این انگیزه‌ای برای شروع ترجمه‌ای از قرآن به روشی نوین بود تا به‌نوعی بتوان این خلأ و کاستی را از میان برد.

ترجمه قرآن کریم در حال حاضر چه مراحلی را سپری کرده است؟
باتوجه به حجم مطالب و کوشش جدی برای انتقال صحیح محتوا زمان زیادی را به خود اختصاص داده است؛ این ترجمه از ۱۷‌سال پیش شروع شد و هم‌اکنون مراحل پایانی خود را می‌گذراند و حدودا ۶ یا ۷ ماه دیگر به پایان می‌رسد.

ویراستاری علمی آن را آقای دکترمحمودمهدوی دامغانی به عهده دارند که ایشان یکی از مفاخر ادبی و علمی و همچنین قرآن‌شناسی بزرگ هستند و به‌جرئت می‌توان گفت در ادبیات عرب نظیر ایشان را نداریم. دکتر دامغانی سال‌هاست که ویراستاری علمی این کتاب را به عهده دارد و با تلاش بی‌وقفه ما را در انجام این کار یاری می‌کند.

ویژگی‌های این ترجمه را بیان کنید.
ترجمه زیبا‌شناسانه قرآن ویژگی‌های خاص خود را دارد؛ برای پیوستگی معانی و مفهومی که برای بیان آیات وجود دارد،  تلاش می‌شود؛ درواقع کار ما تلاش برای آشکار کردن این پیوستگی و ارتباط معنایی میان آیات است.

ساختار زبان عربی به گونه‌ای است که جز عرب‌زبان متوجه درک عمیق آن نمی‌شود و ترجمه‌هایی که در حال حاضر وجود دارد، بعضا این حس را به خواننده می‌دهد که مفاهیم آیات با هم مرتبط نیستند. این ترجمه، پیوستگی آیات و زیبایی‌شناختی و ذوق ادبی و همچنین محتوای آیات را بر ما آشکار می‌کند و ما تلاش کرده‌ایم با حفظ ساختار اصلی، زیبایی‌های قرآن را به‌نوعی منتقل کنیم.

بازگرداندن بسیاری از واژه ها‌ی ایدئولوژیک قرآن به زبان فارسی با نگاه و باوری خاص انجام گرفته است مثلا در ترجمه زیباشناسانه آن، «ایمان» را به «باور» و «مشرک» را به «انباز گرفتن» و «کفر» را به «ناباوری ورزیدن» ترجمه کرده‌ایم.

در ترجمه قرآن وقتی واژه‌ها عین خود به کار می‌رود به دلیل اینکه بیش از ۱۴۰۰ سال تفسیر پشت این واژگان نهفته و امروزه دارای بار سنگین ایدئولوژیک شده است، ایرادی بر آن وارد است.

این بار سنگین معنایی مانع از این می‌شود که مفهوم آیات را مستقیما درک کنیم و این معنا و مفهوم تحت‌الشعاع این داوری قرار می‌گیرد و اگر ما با کلمات زیبای فارسی این ترجمه را جایگزین کنیم، سنگینی بار معنایی آن برداشته می‌شود و مفهومی که در وجود هر آیه نهفته است، خود را آشکار می‌کند.

ضمن اینکه این کار ترجمه را بسیار زیبا و دلنشین‌تر می‌کند و برای مسلمان شیعه‌ای که از کودکی چنین مفاهیمی در ذهنش تصویر شده، این کتاب می‌تواند مفهومی سراسر زیبایی برایش به ارمغان بیاورد و نگاهی نو باشد.

انتقال محتوا، دشوارترین مرحله    

این کار چه مشکلاتی داشته است؟
در ترجمه قسمت‌هایی که مفسران و مترجمان در آن اختلاف‌نظر دارند، کار به تاخیر می‌افتد. کار ترجمه هر متنی دست یافتن به معنا و مفهومی است‌که نویسنده می‌خواهد بیان کند. در قرآن آیات به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ آیات محکم و آیات متشابه.

آیات محکم آیاتی است که معنا و مفهومی روشن دارد، اما آیات متشابه چندوجهی و چندپهلوست و رسیدن به مفهوم این آیات به‌سادگی صورت نمی‌گیرد. این درست همان جایی است که مفسران در آن اختلاف‌نظر دارند که این نیاز را می‌طلبد برای ترجمه‌ای صحیح و بی‌نقص تفاسیر مختلف را مطالعه کنیم و آرای مفسران رادر نظر بگیریم؛ درحقیقت دشواری کار انتقال محتوا به شیوه صحیح است.  

در این کتاب از چه تفسیر و منابعی بهره برده‌اید؟
تفاسیر المیزان، نمونه و کتاب پرتوی از قرآن ازجمله تفسیر‌هایی بودند که آنها را مطالعه کردم، اما درنهایت تفسیر تبیان شیخ طوسی را پایه اصلی کار قرار دادم. مجمع‌البیان و روضه‌الجناح از ابوالفتح رازی و بعد از تفسیر تبیان، اکتشافات زمخشری و المیزان علامه طباطبایی منابعی بود که از آن بهره بردم.

تفاسیر المیزان، نمونه و کتاب پرتوی از قرآن ازجمله تفسیرهایی بودند که آن‌ها را مطالعه کردم 

خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد

به نظر شما استقبال نسل جوان از این ترجمه چه‌طور خواهد بود؟
باتوجه به اینکه این ترجمه، رویکرد جدیدی ارائه می‌دهد و نسل جوان همیشه به دنبال نگاهی نو و خلاقانه است، این کتاب می‌تواند جایگاه خاصی برای خود تعریف کند. آثاری از متون عرفانی و مذهبی دیگر ادیان مانند بودایی و هندی و... به چاپ رسیده است که فقط به دلیل متفاوت بودن نوع ادبیاتی که در آن استفاده می‌شود، جوانان به سراغ آنها می‌روند.

جوان، زیبایی را می‌جوید و به دنبال آن است که کلام خدا را در اوج زیبایی درک کند. زیبایی جزء ذات حقیقت و از آن جدا‌ناپذیر است؛ بنابراین اگر ترجمه‌ای که ارائه می‌دهیم، زیبا نباشد، خودبه‌خود بخشی از واقعیت را پنهان کرده‌ایم.

به همین دلیل درکنار کار ترجمه قرآن، دعای جوشن کبیر، دعای مباهله یا همان دعای سحر، دعای ابوحمزه ثمالی و نیایش‌های پیامبر را ترجمه کردم. کتاب نیایش‌های پیامبر نیز با استقبال خوبی رو‌به‌رو شد به‌طوری‌که به چاپ ششم خود رسید.

دعای مباهله نیز از مستندات مهم شیعه در حقانیت خاندان پیامبر (ص) به جانشینی دینی و سیاسی ایشان (ص) است و همواره در مجادلات عقیدتی میان شیعیان با مخالفان از آن یاد شده است. در روایت آمده که این نیایش را جبرئیل به پیامبر گرامی (ص) آموخته و پیامبر اکرم (ص) مامور بوده است تا در مباهله، خدای را با این دعا بخواند و سوگند دهد تا در میان آنان و مسیحیان داوری فرماید.

از این رو به نظر می‌رسد درخواست‌های پیامبر (ص) از خدا و خواندن خدا به اسماء الهی، جلوه‌ای از قدرت بی‌کران خداوند در این واقعه بوده است. تنوع مضمون و محتوا از ویژگی‌های زیبا و اصیل نیایش‌های پیامبر (ص) شمرده می‌شود.

غیر از کار شما ترجمه‌ای مفهومی و زیباشناسانه از قرآن ارائه نشده است؟
به‌تازگی ترجمه‌هایی در بازار آمده که پیوستگی بین آیات را مشخص می‌کند مانند کتابی از آقای حداد عادل، اما ترجمه ادبی و زیباشناسانه قرآن، از دیگر ترجمه‌ها متمایز است.

حرف آخر؟
این کار جز الطاف الهی چیز دیگری نیست؛ اینکه به قرآن علاقه‌مند باشی و از تحلیل جامعه‌شناسی به مفاهیم والای قرآنی رسیدم چیزی شبیه معجزه است. این ساختار ویژه قرآن است و اگر کسی این ساختار را درک نکند، نمی‌تواند با حفظ گوناگونی‌ها در کلام این ارتباط را مشخص کند و این لطف خدا بوده که توانستم با تحلیل آیات، این پیوستگی را درک کنم.

* این گزارش چهارشنبه، ۳۰ مرداد ۹۲ در شماره ۶۸ شهرآرامحله منطقه ۹ چاپ شده است.